Áîãä õààíû íîãîîí îðäîí

Ìîíãîëûí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ Æèáçóíäàìáûí (1869-1924) äý÷èíãàëáûí õýðìýí äýõ øàð îðäîí øàòñàí òóë Òóóë ãîëûí õºâººíä íîãîîí îðäíû óðàí áàðèëãûí öîãöîëáîð Øàðàâïýýæýýëèí áóþó Áèëãèéã õºãæ¿¿ëæ áàäðóóëàã÷ ñ¿ìèéã 1893 îíîîñ ýõëýí 1906 îíä äóóñãàæýý. Ýíý õóãàöààíä òóñ îðäíû Ìàõðàíçûí ñ¿ì, Ýðäýì èòãýìæèò ñ¿ì, Ëàâèðàí ñ¿ì¿¿äèéã áàðüñàí áàéíà. Áîãä õààíû íîãîîí îðäîíã 1926 îíîîñ ýõëýí ìóçåé áîëãîñîí áàéíà. Îðîñûí 3 Íèêîëàé õààíààñ 8-ð áîãäîä áýëýãëýñýí áàðèëãûí çóðàã òºñºëººð 1905 îíä ºâëèéí îðäîí õýìýýõ åâðîï ìàÿãèéí õî¸ð äàâõàð öàãààí áàéøèíã áàðüñàí. Ýíý áàéøèíä Áîãä õààí õàòàí äîíäîãäóëàìûí õàìò 20 ãàðóé æèë àìüäàð÷ýý. Îäîî óã áàéøèíä áîãä õààí, õàòàí äîíäîãäóëàì íàðûí ýäëýæ õýðýãëýæ áàéñàí ç¿éëñ áàéäàã.
1. ßìïàé õààëãà (Õàëõàâ÷ õààëãà): Áèëãèéã õºãæ¿¿ëæýí áàäðóóëàã÷ ñ¿ìèéí ºìíº òàëä õ¿íäýòãýëèéí òýìäýã áîëãîæ ºìíºä áóþó õàëõàâ÷ õààëãà ò¿¿íèé õî¸ð òàëä ïàéëóóð áóþó ÷óëóóí áàãàíà áîñãîñîí. Õàëõàâ÷ õààëãàí äýýð õîñ ëóó, ò¿¿íèéã òîéðóóëàí Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí áàÿëàã óóë óñíû òºëººëºëèéã óðàí ãî¸ìñîãîîð ä¿ðñýëñýí.
2. Àñàð õýëáýðò õààëãà (ÿìáà ¸ñëîëûí õààëãà): Ýíý íü 3 õààëãàíààñ á¿ðäýõ áºãººä ãîë õààëãààð- íü áîãä õààí ººðºº, ç¿¿í õààëãààð- òóõàéí ¿åèéí àéìãèéí õàí, øàøèí òºðèéí ÿìáàòàí, õàìáà, öîðæ, íî¸ä áîëîí ãàäààäûí çî÷èä, áàðóóí õààëãààð- õºãæìèéí áà õààíû áèå õàìãààëàõ òîðãîí öýðã¿¿ä òóñ òóñ îðæ ãàðäàã áàéæýý.
3. غðãºí õàéñ: Ñ¿ìèéí ç¿¿í ºìíº òàëä ÿìáà õ¿íäýòãýëèéí òýìäýã áîëãîæ õ¿ðýí ºíãºòýé øºðãºí ìîäûã çºð¿¿ëæ õàéñ õèéñýí.
4. Òóãíû ìîä: Àìãàëàí ýíõèéí õààëãàíû ç¿¿í áàðóóí òàëä áîñãîñîí:øàðûí øàøíû áàÿð ¸ñëîëûí ¿åýð áàðóóí òàëûí ìîäîíä òºðèéí õºõ òóã, ç¿¿í òàëûí ìîäîíä øàøíû øàð òóãûã òóñ òóñ ìàíäóóëäàã.
5. Àíäèìýí õààëãà (Àìãàëàí ýíõèéí õààëãà): 8-ð Áîãä Æèáçóíäàìáûã òºð øàøíû õýðãèéã õîñëîí áàðèã÷ õààí áîëãîñîíä çîðèóëæ 1912-1919 îíä áîñãîñîí. Çîðèãò öîëòîé Áààæàâ òýðã¿¿òýé Ñàíæèä, Òýýæààí íàðûí øèëäýã óðàí áàðèëãà÷èä óã õààëãûí çóðàã òºñëèéã çîõèîí ãàðãàñàí. Íýã ÷ õàäààñã¿éãýýð 108 òºðëèéí îíüñ ñ¿ëæýýã àøèãëàí áîñãîñîí.
6. Ìàõðàíçûí ñ¿ì (äºðâºí èõ õààíû ñ¿ì): Ýíý ñ¿ìèéí õààëãàíû äýýä òàëä àëòàí øàð ëóóãààð òîéðóóëàí ÷èìñýí õºõ ìîäîí ñàìáàð äýýð àëòàí ¿ñãýýð “Áèëãèéã õºãæ¿¿ëýí áàäðóóëàã÷ ñ¿ì” ãýæ Ñàíñêðèò, Ò¿âä, Ìîíãîë, Ìàíæ õýëýýð áè÷ñýí áàéäàã. Áóääûí øàøíû íîìëîëîîð ¨ëõîñ¿ðýí, Æàìúÿíñàí, ïàãæèéáóó, Íàìñðàé ãýñýí ãàë, óñ, ãàçàð, òýíãýð äºðâºí ìàõáîäèéí ýçýä áóþó äýëõèé åðòºíöèéí äºðâºí ç¿ãèéí ýçýä ãýæ áàéäàã áà ýäãýýð íü áóðõàí áàãøûí øàøíûã ýëäâýýñ ñàõèí õàìãààëäàã ãýñýí äîìîãòîé.
7. Æèí, õîíõ, æèí õýíãýðýãíèé ñ¿¿äðýâ÷ (ðàâñà): Áîãä õààíû îðäîíä æèë á¿ð îäîä òýíãýð ëóñ òàõèæ àìàð àìãàëàí îðøèõ õî¸ð òºðëèéí õî¸ð èõ òàõèëãà ¿éëäýæ áàéñàí áà ýíý ¿åýð òýíãýð ëóñûí ýçäýä çîðèóëæ õîíõ, õýíãýðýã äýëääýã áàéñàí. ̺í áîãä õààíààñ çàëðàõ ¿åýð áóó 3 óäàà òàâüæ, ñàíãèéí á¿ðýý òàòìàãö 7 óäàà öîíõ öîõèæ, õýíãýðýã äýëääýã áàéñàí. Õóðàë íîì áàÿð ¸ñëîëûí ¿åýð óðèà äîõèîíû æóðìààð õýðýãëýõ áîëñîí áàéíà.
8. Ýðäýì èòãýìæèò ñ¿ì: Ñ¿ì áîëîí ºìíº òàëûí õî¸ð Æîòõàí ñ¿ì, Íàéäàí ñ¿ìä æèë á¿ð çóíû ñ¿¿ë ñàðä äý÷èíãàëá äàöàíãààñ 8-16 ëàì èðæ Áîãä õààíû íàñ áóÿíû ìºðä çîðèëàí “Íàéä÷îã” õóðäàã áàéñàí. Îäîî ýíý ñ¿ìä øàøíû õóðàë íîìûí ¿åýð õýðýãëýäýã õºãæèì òàíñàã áîëîí Áèçüÿà,Àþóø, Öàãààí äàðü ýõ áóääûí øàøíûã çàëãàìæëàã÷ Çîíõóâà Ëóâñàíäàãâà ò¿¿íèé øàâü íàðûí õººìºë ä¿ð çýðãèéã òàâüæýý. Óã ñ¿ìèéí áàðóóí ç¿¿í òàëä îðøèõ æèæèã ñ¿ìä áîãäûí îðäîí áà ø¿òýýíèé ñ¿ìä àæèëëàäàã äîíèð, ñîíâîí íàð îðäíû áàðàà áîëîã÷èä øàäàð õ¿ì¿¿ñ áàéðëàæ áàéâ. Îäîî áàðóóí òàëûí ñ¿ìä 19-ð çóóíû ýöñýýñ 20-ð çóóíû ýõýí ¿åèéí óð÷óóäûí çýýãëýí íààæ òîðãî õîðãîéãîîð óðëàñàí á¿òýýë¿¿äèéã äýëãýí òàâüñàí áàéíà. Ç¿¿í òàëûí ñ¿ìä ìºí ¿åèéí çóðàà÷äûí ýðäýñ ÷óëóó, øîðîîí áóäãààð çóðñàí òàíêà, çóðãóóä áóðõíû õºðã¿¿äèéã òàâüñàí.
9. Íîãîîí ëàâèðàí áóþó ò¿¿íèé ºìíº òàëûí õî¸ð Æîòõàí ñ¿ì: 8-ð Áîãäûí ãîë ø¿òýýíèé ñ¿ì áà Áîãä ººðºº çóíû öàãò ºäºð á¿ð áÿñàëãàë õèéæ áàéñàí. Ëàâèðàí ñ¿ìèéí õàìãèéí äýýä îðîéí æèæèã ñ¿ìä õààíû ãîë ø¿òýýí î÷èðäàðü áóðõíûã çàëæ áàéæýý. Îäîî ýíý ñ¿ìä ºíäºðãýãýýí Çàíàáàçàðûí á¿òýýñýí 21 äàðü ýõ, áóñàä óð÷óóäûí á¿òýýñýí á¿òýýëýýñ òàâüæýý. Áàðóóí òàëûí ñ¿ìä äýýð ¿åä àéìãèéí âàí, õàí, ã¿í, áýéñ, áýéë, øàäàð ñàéä íàð áàéðëàæ áàéñàí áà ñ¿¿ëèéí ¿åä áîãäûí áóðõíû ñàíãèéí ñ¿ì ãýæ íýðëýæ áàéñàí. Îäîî ýíý ñ¿ìä 19-20-ð çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí óð÷óóäûí á¿òýýñýí ãóóëèí öóòãàìàë, õººìºë, øóóìàë, áàðèìàë, ñèéëáýð çýðãèéã äýëãýí òàâüñàí. Ç¿¿í òàëûí ñ¿ìä òýð ¿åä õóòàãò õóâèëãààí, öîðæ, õàìáà, ¸íçîí çýðýã, Áîãä õààíû áàðàà áîëîãñîä áàéðëàæ áàéñàí áà Áîãäûí îëîí ñ¿ì áóì õ¿ëãýí ñóäðóóä á¿õèé íîìûí ñàí áàéñàí. Îäîî ýíä áîãäûí õýðýãëýæ áàéñàí ñóäàð íîì, ñóäðûí áàð, áóðõäûí õýâ, áóðõàí áàãø 16 íàéäàíãèéí õàìòààð Àþóø áóðõàä, 1912 îíû íèéñëýë õ¿ðýýíèé ãýðýë çóðàã ñ¿ìèéí çàãâàð çýðýã áèé.
10. Õóâöàñíû ñàíãèéí áàéøèí: 1913 îíä ºâëèéí îðäíû ºìíº òàëûí õàíàíä òóëãàæ õóâöàñíû ñàíãèéí ãýãëýõ æèæèã áàéøèíã áàðüñàí. 1915 îíä Áîãä õààíû øàð îðäîí øàòñàí òóë ò¿¿íèé õóâöàñíû ñàíãóóäàä áàéñàí õóâöàñ ýðäýíèéí ýä ç¿éëñèéã íîãîîí îðäîíä øèëæ¿¿ëýí àâ÷èðñàí. Ýäãýýð óðàí áàðèëãûí ÷óóëãààñ áîãäûí íîãîîí îðäîí á¿ðäýõ áà çàðèì íü ¿ëäñýíã¿é. Áîãä õààíû íîãîîí îðäíû áàðèëãûí õýâ ìàÿãóóä Õÿòàë õýâ ìàÿãòàé áà áàðèëãûí ¿íäñýí õèéö íü ìîä, ÷óëóó, òîîñãî áà äýýâðèéã õºõ âààð áîëîí òºìðººð õèéñýí. Íîãîîí îðäíû ãîë õààëãà ñ¿ì äóãàíóóäûí ãàäíà äîòîðõ òàëä áóääûí øàøèí çàí ¿éë, ¿ëãýð äîìãèéí ¿éë ÿâäëûã ä¿ðñëýí ¿íäýñíèé õýý óãàëç, ñèéëáýð áàðèìëààð ÷èìýãëýñýí áàéäàã.